Karol Brzozowski w Imperium Osmańskim
Brzozowski Karol – inżynier, literat (poeta), agronom i leśnik, budowniczy linii telegraficznych w imperium osmańskim, powstaniec styczniowy.
Urodził się 28 IX 1821 (lub 29 XI) w Warszawie, był synem leśnika, oficera napoleońskiego i powstańca. Kształcił się u pijarów we Włocławku, a od 1835 r. w Sejnach; wakacje spędzane w nadniemeńskich lasach uczyniły z Brzozowskiego wytrawnego myśliwego, znakomitego strzelca i niestrudzonego piechura. W latach 1840-42 ukończył Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Marymoncie k. Warszawy.
Uczestniczył w życiu cyganerii warszawskiej, poznał Cypriana Norwida i Teofila Lenartowicza, z którymi się zaprzyjaźnił. Wraz z Teofilem Lenartowiczem działał w tajnych organizacjach konspiracyjnych. Razem też musieli uciekać z Warszawy przed grożącym im wyrokiem więzienia. Ukrywali się w Poznaniu.
W 1843 r. udał się nielegalnie do zaboru pruskiego, działał w Wielkopolsce w patriotycznej konspiracji, w 1848 r. wziął udział w powstaniu wielkopolskim, odznaczając się m.in. w bitwach pod Miłosławiem i Wrześnią, gdzie dowodził oddziałem strzelców.
Po upadku powstania przebywał w Dreźnie. W 1853 r. udał się do Paryża zamierzając studiować w Wyższej Szkole Artylerii i Inżynierii w Metz. W tym roku został wysłany przez polskie władze emigracyjne z misją polityczną do Stambułu, pozostając na wiele lat w imperium tureckim, gdzie zasłynął jako myśliwy pod imieniem Kara Awdży (Czarny Łowca).
Wiosną 1855 r. został zaangażowany przez Franciszka Sokulskiego do budowy pierwszej w tym państwie linii telegraficznej Stambuł-Szumla (ob. Szumen w Bułgarii), ukończonej w październiku t.r. Następnie uczestniczył w budowie linii telegraficznej łączącej Stambuł przez Adrianopol (ob. Edirne), Filipopol (ob. Płowdiw w Bułgarii), Sofię, Nisz w Serbii z europejską siecią telegraficzną (1857).
W 1858 r. kierował budową linii Adrianopol-Tulcza (ob. Tulcea w Rumunii), w 1859 r. budował linie telegraficzne w Syrii, w okolicach Damaszku, na początku 1860 r. w Albanii: Elbasan – Tirana, Elbasan – Monastyr (ob. Bitola w Macedonii), Awlonia (ob. Vlone) – Szkodra-Antiwarii (ob. Bar w Czarnogórze), w latach 1864-65 w rejonie Angory (ob. Ankara). Po latach napisał Brzozowski w liscie do Władysława Bełzy (1880): “budowałem linie telegraficzne jako naczelny inżynier i odrutowałem wielką część Turcji jak rozbity garnek”, a w liście do Teofila Lenartowicza (1875) stwierdził, iż trasując je przemierzył pieszo odległość odpowiadającą mniej więcej długości równika ziemskiego. Rzeczywiście długość zbudowanych przez Brzozowskiego linii telegraficznych wyniosła ok. 40000 km.
Budowa pierwszego odcinka linii telegraficznej ze Stambułu do Warny była dziełem Polaków a jedynie zawieszenie przewodów wykonała specjalna ekipa francuska. Dalsze etapy budowy wykonywał wyłącznie polski personel techniczny bez udziału specjalistów francuskich.
W następnych latach Polacy budowali kilka nowych linii telegraficznych równocześnie. Oprócz Brzozowskiego i Sokulskiego na stanowiskach kierowniczych zatrudnieni byli i inni Polacy: Karol Mokrański kierował budową odcinka linii między Skutarą i Ismaid, nadzór nad siecią telegraficzną w Dobrudży sprawował w Tulczy Cholewiński, kierownikiem stacji telegraficznej w Bagdadzie był T. Latynek (zatrudniony był tam też inny Polak – Jabłonowski), telegraf w Kharpucie w Armenii obsługiwał Godlewski.
Polacy zarządzali również czasowo pocztą i koleją turecką.
W 1863 r. uczestniczył Brzozowski w nieudanej wyprawie polskich emigrantów z Turcji pod dowództwem Zygmunta Miłkowskiego (T. T. Jeża) do powstania styczniowego; dowodził w nim kompanią i został ciężko ranny w bitwie pod Konstangalią.
W latach 1865-68 kierował misją leśną na terenie Bułgarii, zapoznając się ze stanem lasów w górach Bałkańskich i Rodopach. Sporządził mapy tych obszarów i przedstawił władzom tureckim projekt ich zagospodarowania, zaakceptowany w Stambule, ale niezrealizowany.
Pełniąc przez półtora roku funkcję inspektora lasów państwowych i kierownika służby leśnej w wilajecie naddunajskim (płn. Bułgaria), zaprzyjaźnił się z ówczesnym gubernatorem tej prowincji, Midhatem Paszą, który – kiedy go przeniesiono na analogiczne stanowisko do Bagdadu w 1868 r. – zabrał go tam ze sobą. Przy poparciu Midhada Brzozowski stworzył w miejscowości Feradżat nad Tygrysem w pobliżu Bagdadu wzorowe gospodarstwo rolne. Hodował tam drzewa owocowe, zaprowadził urządzenia irygacyjne i zaznajamiał miejscową ludność z europejskimi metodami uprawy roli, m.in. z orką.
W 1870 r. odwiedził Galicję, by sprowadzić stamtąd żelazne pługi i brony, a przy okazji i paru chłopów spod Lwowa na instruktorów. Przebywając w wilajecie bagdadzkim Brzozowski zajmował się też budową dróg i mostów, a także studiował zagadnienia uspławnienia Eufratu.
W 1869 r. przeprowadził badania i pomiary topograficzne gór Kurdystanu (góry Zagros koło As-Sulajmaniji) na granicy perskiej, które posłużyły mu do opracowania map tych prawie nieznanych obszarów (w skali 1:750000). Dokonał wówczas także odkryć archeologicznych. Relację z tych prac pt. Itinéraire de Suleimanieh a Amadieh opublikował we francuskim “Bulletin de la Société de Geographié” (1893); jej polskie wersje ukazały się w “Gazecie Lwowskiej” (1899) i warszawskim “Tygodniku Ilustrowanym” (1907). Sprawozdanie to przyczyniło się do skorygowania map, zasygnalizowało występowanie w tym rejonie złóż ropy naftowej (eksploatację ich rozpoczęto dopiero w 1927 r.), zawierało też informacje o odkryciu płaskorzeźby skalistej w pobliżu miejscowości Batas.
W 1872 r. Brzozowski porzucił służbę państwową i osiadł w Latakii na syryjskim wybrzeżu Morza śródziemnego, piastując tam przez kilka lat stanowisko wicekonsula hiszpańskiego w Syrii. Zajmował się dorywczo zajęciami inżynierskimi, m.in. zbudował linię tramwaju konnego i most w Trypolisie. W latach 1877-78 podczas wojny rosyjsko-tureckiej odegrał pewną rolę polityczną odwiedzając Lwów, Wielkopolskę, Drezno i Wiedeń, uczestnicząc m.in. w organizowaniu konspiracyjnego polskiego Rządu Narodowego (jako przedstawiciel demokratów Lwowskich w Konstantynopolu ze względu na zaufanie jakim cieszył się u władz tureckich) i przeciwstawiając się brytyjskiej inicjatywie wywołania powstania w Polsce.
W 1881 r. rozważał możliwość wyjazdu do Peru na posadę inżyniera w służbie państwowej.
Pragnąc kształcić dzieci w polskich szkołach powrócił w 1884 r. do kraju osiadając we Lwowie (przez jakiś czas kierował sierocińcem w Drohowyżu). Publikował obszerne i barwne wspomnienia z pobytu w państwie tureckim w polskich czasopismach. Znany był wszakże głównie jako romantyczny poeta, a zwłaszcza autor poematu Noc strzelców w Anatolii (1856). Publikował nie tylko w Galicji ale i w Wielkopolsce m.in. w “Tygodniku Wielkopolskim” i w Petersburgu. Pisał też utwory dramatyczne. W 1899 r. zorganizowano mu we Lwowie uroczysty jubileusz 60-lecia twórczości literackiej. Znanym poetą był również syn Brzozowskiego Stanisław (1878-1911), także publicysta i filozof.
Zmarł 5 XI 1904 we Lwowie i został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim.
Tekst: https://sp2put.pl/radioelektronicy/brzozowski_k.htm
